عمارت کلاه فرنگی تهران، بنایی تاریخی و خیرهکننده از دوران قاجار است که در شرق پایتخت، در میان باغی سرسبز و در مجاورت میدان سپاه (میدان عشرتآباد سابق) استوار ایستاده است. این کاخ که در گذشته محفل شادی و تفریح ناصرالدین شاه و حرمسرایش بود، امروزه با وجود ثبت شدن به عنوان یکی از آثار ملی ایران، همچنان در پشت دیوارهای پادگان نظامی ولیعصر (عج) قرار دارد و بازدید از داخل آن برای عموم ممنوع است. این ممنوعیت، بر جذابیت و رازآلودگی این عمارت افزوده و آن را به سوژهای دائمی برای بحث میان دوستداران تاریخ و معماری تبدیل کرده است.
موقعیت استراتژیک و هویت چندگانه عمارت کلاه فرنگی تهران
عمارت کلاه فرنگی تهران، که با نام کاخ عشرتآباد نیز شناخته میشود، در منطقهای مهم از شرق تهران، در میدان عشرتآباد سابق و میدان سپاه کنونی واقع شده است. این بنا که حالا در محدوده پادگان نظامی ولیعصر قرار دارد، از دیرباز شاهد تحولات مهم تاریخی و شهری بوده است. نام “کلاه فرنگی” به سبکی از معماری اشاره دارد که در دوره قاجار و با الهام از ساختمانهای اروپایی رایج شد و معمولاً شامل یک برج مرکزی با گنبد یا سقف شیبدار میگردید. این عمارت در سال ۱۳۴۶ با شماره ثبت ۶۴۸ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید که گواهی بر ارزش تاریخی و معماری والای آن است.
میراثی از قاجار: نگاهی به تاریخچه عمارت کلاه فرنگی تهران
عمارت کلاه فرنگی تهران در سال ۱۲۵۲ شمسی به دستور ناصرالدین شاه قاجار ساخته شد. کاربری اصلی این کاخ، برگزاری مراسم عروسی و فضایی برای تفریح و ییلاق شاه بود. مجموعهای شامل کاخ اصلی و حدود ۳۰ خانه کوچک دواتاقه به شکل نیمدایره در اطراف یک حوض بزرگ، برای اقامت زنان شاه در نظر گرفته شده بود. این خانهها با پنجرههای چوبی رو به حوض، تصویری دلانگیز از زندگی درباری را ارائه میکردند.
با پایان دوران قاجار، سرنوشت عمارت کلاه فرنگی نیز دستخوش تغییر شد. این کاخ به تصرف نهادهای نظامی درآمد و ابتدا به شهربانی و سپس به زندان تغییر کاربری داد. این تغییر، تضاد عمیقی بین گذشته لوکس و تفریحی و حال نظامی و محبوس آن ایجاد کرد. در جریان انقلاب اسلامی سال ۱۳۵۷، بنا آسیبهایی دید و رد گلولهها هنوز بر پیکره آن مشهود است. پس از انقلاب، این عمارت به نیروی هوایی سپاه پاسداران واگذار شد و تا امروز در اختیار این نهاد باقی مانده است. متاسفانه، از مجموعه وسیع و زیبای اولیه، تنها کاخ اصلی به جای مانده و بخشهای زیادی از محوطه و خانههای کوچک تخریب شدهاند. با این حال، زمزمههایی مبنی بر بازسازی عمارت و احتمال گشایش آن به روی عموم در آینده، امیدها را برای احیای این گنجینه تاریخی زنده نگه داشته است.
رازهای معماری عمارت کلاه فرنگی: تلفیق هنر ایرانی و الهام اروپایی
معماری بینظیر عمارت کلاه فرنگی تهران، شاهکار علیمحمد صانعی، ملقب به معمارباشی، است. ناصرالدین شاه پس از بازگشت از سفر اول خود به اروپا، دستور ساخت کاخی با الهام از معماریهای غربی را صادر کرد، اما صانعی با ابتکار خود، عناصر معماری سنتی ایرانی را نیز به شکلی هنرمندانه در آن گنجاند.
این کاخ اصلی، در زمینی به مساحت ۶۵۰ مترمربع و در چهار طبقه بنا شده است. نمای بیرونی آن ترکیبی از آجرکاری و کاشیکاریهای ظریف با گنبدی مرکزی و ایوانهای ستوندار است. سقف شیروانی و پنجرههای چوبی، جلوهای خاص به بنا بخشیدهاند. فضای داخلی عمارت نیز به همان اندازه خیرهکننده است:
تالار مرکزی: یک تالار بزرگ گنبددار در مرکز، با حوضی مرمرین در میان آن و پنجرههای نورگیر که چهار شاهنشین را احاطه کردهاند.
تزئینات داخلی: استفاده از مقرنسکاری، آینهکاریهای چشمنواز، رسمیبندی، تزئینات گلدانی و طرحهای لانه زنبوری، شکوهی وصفناپذیر به عمارت بخشیده است. نقاشیهایی با موضوعات اسلیمی، گل، پرنده و مناظر شکارگاه، دیوارهای کاخ را مزین کردهاند.
طبقه سوم عمارت به عنوان شاهنشین، دارای بیشترین و زیباترین آینهکاریها و مقرنسکاریها است که نشان از اهمیت این بخش دارد.
چهره به چهره با عمارت کلاه فرنگی: راهنمای دسترسی و اماکن اطراف
همانطور که پیشتر اشاره شد، در حال حاضر امکان بازدید از داخل عمارت کلاه فرنگی تهران وجود ندارد و این بنا از فاصله دور، تنها از لای میلههای پادگان قابل مشاهده است. اما اگر قصد دارید این اثر ملی را از نزدیک ببینید و از فضای پیرامون آن بهره ببرید، دسترسی به آن بسیار آسان است:
مسیرهای دسترسی:
خودروی شخصی: از طریق بزرگراه شهید صیاد شیرازی مستقیماً به میدان سپاه میرسید. همچنین از خیابان انقلاب، با ورود به خیابان سپاه یا خواجه نصیر طوسی، میتوانید به میدان سپاه و محدوده پادگان عشرتآباد دست یابید.
مترو: نزدیکترین ایستگاه مترو، ایستگاه میدان امام حسین (ع) است که در تقاطع خطوط ۲ و ۶ متروی تهران قرار دارد. از آنجا میتوانید با تاکسی یا پیادهروی کوتاه به میدان سپاه برسید.
اتوبوس (BRT): خط یک اتوبوسهای تندرو (آزادی – تهرانپارس) در ایستگاه میدان امام حسین (ع) توقف دارد. پس از پیاده شدن، ادامه مسیر تا میدان سپاه با تاکسی امکانپذیر است.
جاذبههای دیدنی نزدیک عمارت کلاه فرنگی تهران:
با توجه به موقعیت مرکزی عمارت در تهران، میتوانید از فرصت استفاده کرده و از چندین جاذبه گردشگری دیگر نیز بازدید کنید:
موزهها و باغموزهها:
باغ موزه قصر (زندان قصر): مجموعهای فرهنگی و تاریخی شامل موزههای مختلف (مانند موزه مارکوف و موزه تاریخ انقلاب اسلامی)، نگارخانهها، زورخانه و فضای سبز وسیع که روزی زندانی مخوف بوده است.
باغ موزه نگارستان: اقامتگاه تابستانی فتحعلی شاه قاجار که امروزه به موزهای با تالارهای نفیس، باغ ایرانی زیبا، و موزههای تخصصی (مانند مکتبخانه کمالالملک و موزه قلمزنی) تبدیل شده است.
پارکها و فضاهای فرهنگی:
بوستان هنرمندان (ایرانشهر): باغی تاریخی با فضایی دلنشین که میزبان تماشاخانه ایرانشهر و خانه هنرمندان ایران است. این بوستان شامل سالنهای تئاتر، نگارخانهها، امکانات ورزشی و کافهها میشود.
جمعبندی
عمارت کلاه فرنگی تهران، با وجود تمامی محدودیتها، همچنان نگین درخشان تاریخ و معماری قاجار در پایتخت است. داستان تبدیل آن از یک کاخ ییلاقی پر زرق و برق به یک پادگان نظامی، خود گویای برهههای مختلف تاریخ معاصر ایران است. امید است با توجه به ارزشهای بیبدیل این بنای تاریخی، روزی درهای آن به روی تمامی علاقهمندان گشوده شود تا همگان بتوانند از نزدیک شکوه و زیبایی این عمارت را تجربه کنند. تا آن زمان، دیدن هیبت عمارت کلاه فرنگی از دور، یادآور اهمیت حفظ و احیای میراث فرهنگی این سرزمین است.
مطالب مرتبط
